"As my whimsy takes me..." O arcykryminałach. I parę słów o dobrych i złych wiadomościach.

Mam trzy wiadomości, dwie dobre, jedną bardzo złą. Tę złą wsadzę w środek, co oczywiście w niczym nie pomoże tym z Was, którzy jeszcze jej nie znają.

Pierwsza dobra jest taka, że po dwóch tygodniach zrzędzenia na kryminały i apokryfy, pora na jakąś pozytywną notkę. Na początek zatem krótka optymistyczna informacja: polecana mi seria Marthy Grimes o inspektorze Jury’m spełniła jak na razie wszystkie nadzieje, które w niej pokładałam i polecam ją serdecznie wszystkim współnarzekaczom i wielbicielom klasycznych Christie-podobnych powieści detektywistycznych. Nie piszę recenzji, bo jestem dopiero w połowie, ale jeśli moja sympatia do Melrose’a Planta będzie się rozwijać z tą intensywnością, to bardzo możliwe, że postaram się poświęcić jej jakiś odrębny wpis. To tak, żeby nie było, że Sherlockista jest po prostu malkontentem i marudą, któremu nic się nie podoba dla zasady. Czasem i dla takich zgredów zaświeci promyk kryminalnych nadziei.

By nie tracić tego optymistycznego klimatu, nie będę się tu rozwodzić nad  bardzo złą wiadomością, która wzbudziła wiele smutku w sherlockistycznym świecie: nie, Jeremy Brett nie dostanie pośmiertnej BAFTy. Oficjalne usprawiedliwienie brzmi tak, że nie przyznaje się nagród, pośmiertnych czy nie, za osiągnięcia starsze niż ostatni rok. Przyznam Wam, że po emocjonalnej wymianie zdań na fejsbukowym fanpejdżu nie bardzo mam ochotę znów rozwijać ten temat, przedstawię go zatem w maksymalnym skrócie. Chyba wszyscy są nieprzyjemnie zdziwieni, że Akademia tak długo wodziła za nos komitet promujący wręczenie Jeremy’emu tej nagrody i pozwalała, by wielu ludzi pracowicie zbierało dossier i włożyło w całą inicjatywę wiele czasu i serca. Niektórzy uznają jednak słuszność samego przepisu i podkreślają fakt, że BAFTA nie chciała tworzyć precedensu. Moja skłonność do żywienia szacunku do jakichkolwiek regulacji oraz do obawiania się „groźnych precedensów” tak w ogóle jest mikroskopijna, a już w tym przypadku potrzebowałabym naprawdę solidniejszych argumentów (przykład solidnego argumentu: „nie mogliśmy, bo wręczenie nagrody spowodowałoby epidemię nowej, nieuleczalnej odmiany tyfusu”). Na szczęście, równie niewielki jest mój szacunek do różnych komitetów i akademii jako takich. Mam nieodparte wrażenie, że nader dziwne (jak dotąd) decyzje BAFTy w tym roku przynoszą ujmę raczej Akademii niż komukolwiek innemu i osobiście nie będę z zapartym tchem czekać na kolejne wyroki; wybaczcie mi też, jeśli z czystej przykrości, że pożałowano w tej wielkiej ceremonii tej odrobiny miejsca na małe święto dla wszystkich, którzy kochają i pamiętają Jeremy’ego, nie będę również ich tu relacjonować. Nie mogę pozbyć się nadziei, że może jednak, mimo wszystko, postanowią chociaż zrobić jakikolwiek gest w tej sprawie, wtedy na pewno popatrzyłabym na tę decyzję w trochę lepszym świetle.

Na razie jednak postanowiłam pocieszyć się napisaniem notki o miłości – dla odmiany do kogoś zupełnie innego.

A ponieważ ta miłość i ten człowiek wymagają może jeszcze więcej subtelności niż ktokolwiek inny, zacznę delikatnie, okrężną drogą i łagodnie będę zbliżać się do celu.

Jest coś takiego w słowie „popkultura”, co zawsze mnie niepokoiło. Mało kto pozwala sobie popkulturę traktować „poważnie na serio” (jak niektóre rzadkie i wspaniałe Zwierze), a bardzo często etykieta ta stosowana jest z premedytacją jako epitet o negatywnym wydźwięku. Ach ta gorszość, ta domyślna niższość tego, co popularne wobec tego, co lubiane tylko przez elity. Z tego miejsca już tylko krok do łańcucha niepochlebnych a niezbyt mądrych skojarzeń. Masowe - czyli łatwiejsze. Jak łatwiejsze do przyswojenia, to naturalnie z pewnością i płytsze. Jak płytsze, to głupsze, jak głupsze, to mniej wartościowe, mniej „ubogacające”, zwłaszcza ludzi Naprawdę Głębokich. Może służyć najwyżej dla mniej lub bardziej pustej rozrywki. Etykieta „popularny” jest w dodatku jak nowotwór, który z jednej grupy utworów potrafi dać przerzuty na cały gatunek. Wiadomo, na przykład, że powieści detektywistyczne (o ile nie zawierają długich mów na temat nadludzi, winy i odkupienia wygłaszanych przez rozgorączkowanych Rosjan) to „literatura popularna” i choćby autor stanął na uszach i włożył w swoją powieść tak misternie skonstruowane związki między postaciami, jakie rzadko trafiają się w literaturze z bardzo wysokich półek, zawsze będzie mu grozić wrzucenie do kosza z wyprzedażą czytadeł dla plażowiczów. A, jak wiadomo, czytadła służą zabiciu czasu do kolacji – jeśli ktoś chce dowiedzieć się czegoś o swoim życiu, ludziach i świecie, sięga po literaturę Wielką.

Sama sięgałam pracowicie od najmłodszych lat, z lektury klasyków i awangardy starałam się pełnymi garściami wynosić wiedzę o tajnikach ludzkich dusz. I nigdy nie przeżyłam takiego estetycznego rozczarowania własną egzystencją, jak wtedy, gdy okazało się, że akurat o moim życiu najciekawszych rzeczy dowiem się nie od Goethego, a z – popularnych! - kryminałów.

Historie miłosne innych wyśpiewują Petrarki, Kawafisy, Byrony. Mnie do roli przygotowała niejaka Dorothy L. Sayers.

No dobrze, uratujmy odrobinę wizerunku i odwleczmy moment przeprowadzki do kosza z czytadłami – nie taka „niejaka”. Sayers, tłumaczka Dantego, eseistka, poetka i teolożka, jedna z pierwszych kobiet, które otrzymały tytuł naukowy od Uniwersytetu w Oksfordzie i założycielka The Sherlock Holmes Society of London, jest bardzo uznaną autorką powieści detektywistycznych i chociaż oczywiście z powodów zasadniczych (patrz: nowotwór) nie wolno o nich powiedzieć, że są dobrą prawdziwą literaturą, to dość często mówi się, że przerastają jednak nawet tak wybitną konkurencję jak Christie. I to nie z powodu jakichś niesamowicie zawikłanych zagadek i nowatorskich bengalskich trucizn – nie, w zakresie intryg i porządnych morderstw Wielka Agatha jest w mojej opinii niepokonana. A jednak przy Sayers z jej spójnym światem pełnokrwistych postaci, angielskiej poezji i z rozmachem nakreślonego tła niespokojnej epoki angielskiego międzywojnia, opowieści Christie wydają się dwuwymiarowe jak wycinanki. Bohaterowie Christie przypominają portrety wykonane przez utalentowanego ulicznego karykaturzystę – tu kilka trafionych kresek, tam celnie wychwycony wielki nos i już cudownie powstaje cała, rozpoznawalna postać, która przyda się, żeby odegrać swoją rolę w porządnym morderstwie, ale kiedy nikt akurat nie czyta scen z jej udziałem, zostaje z niej tylko trochę papieru. Sayersowskie portrety są szczegółowe i mają wiele wersji, bohaterka z przodu, z tyłu, z boku, w stroju myśliwskim, w negliżu, w więzieniu i na uniwersytecie. Pierwszoplanowe postacie z książek Sayers mają niezliczone drobne cechy i sprawy - których istnienia czasem tylko się domyślamy - a ledwo schodzą nam z oczu i uciekają w tryb offline, zaczynają pewnie oddawać się różnym swoim tajemnicom, a także pielęgnowaniu złożonych i kruchych relacji, które je łączą.

Pamiętacie, jak obiecywałam Wam dwie dobre nowiny? Ta pierwsza to była taka, że istnieją jednak dobre kryminały współczesne. Druga niech będzie zatem ta, że istnieją jeszcze arcykryminały. Samo w sobie nie jest to pewnie dla Was wielka nowina, pewnie niejeden znajdzie się wśród Was wielbiciel czy wielbicielka Chandlera, któremu niemal udało się już wspiąć na półki z literaturą naprawdę piękną, mimo straszliwej łaty powieści detektywistycznych i to w stylu noir, pełnym zgubnych namiętności do kobiet o czerwonych paznokciach i drani przyczajonych z obciążonymi pończochami w ciemnych zaułkach (tuż za obskurnym barem, w którym nasz niedogolony detektyw pił drugą whiskey na śniadanie), a także ludzi, którzy w garniturach wyglądają jak tarantula na biszkoptowym cieście.

Możecie jednak nie wiedzieć, że zdarzają się też arcykryminały w najbardziej klasycznym z możliwych stylów - bo arcykryminałami właśnie jest większość powieści z Sayersowskiego cyklu o lordzie Peterze Wimseyu.

Lord Peter Wimsey w garniturze wygląda dokładnie tak, jak trzeba.

Ilekroć o nim myślę, a często mi się to zdarza, tylekroć przypomina mi się scena z Gaudy Night. Harriet Vane, kobieta, która przez pięć lat opierała się zalotom Wimseya, patrzy na jego uśpioną twarz i te jasne włosy, które w słońcu wydają się niemal białe i niewiarygodnie delikatne. I z cudownym, angielskim, racjonalnym chłodem, uświadamia sobie, że skoro patrzy na bezbronnego, śpiącego mężczyznę i zamiast żartować, śmiać się i budzić, chce go ochronić przed całym światem, to chyba trochę wpadła.

Z tą samą delikatnością patrzyła na Wimseya sama Dorothy L. Sayers, dla której był on może w jakimś stopniu ucieleśnieniem własnych marzeń o mężczyźnie, podczas gdy Harriet oddała niewątpliwie trochę własnego ducha i całkiem sporo biografii, łącznie ze skandalem z przeszłości, zawodem i Oksfordem. I chociaż osobiście nigdy nie utożsamiałam się specjalnie ani z Harriet ani z lordem Peterem, to nie potrafiłam oprzeć się sympatii, czułości i pieczołowitości, z jaką Sayers rozwijała przede mną ich losy. Autorzy, nawet jeśli nie popadają w skrajności i nie spychają pośpiesznie znienawidzonych przez siebie postaci do najbliższego wodospadu, nader często bywają okrutni dla swoich bohaterów, każą im cierpieć, rozstawać się i załamywać w imię Realizmu Sztuki, a potem jeszcze ginąć dla podkręcenia dramatyzmu zakończenia. Sayers miała chyba trochę wyrzutów sumienia nawet wtedy, gdy zakłóciła miesiąc miodowy Harriet i lorda Petera kolejnym paskudnym morderstwem. I słusznie zresztą. Bo oni akurat jak mało kto zasługiwali na odrobinę spokoju, właśnie wtedy, w chwili zwieńczenia swojej historii miłosnej, dojrzewającej powoli przez całe trzy poprzednie tomy, przeprowadzonej zarazem subtelnie i śmiało, bez oglądania się na konwencje gatunku, bez krygowania się, że w powieści detektywistycznej nie ma miejsca na porządny romans. Do dziś nie rozumiem dlaczego moje czarne, lodem i podłością przeżarte serce, które bez jednego mgnienia przedsionka trawiło najpotężniejsze romantyczne historie kultury światowej, wobec tej skromnej opowieści całkiem skapitulowało. Nie ma w niej czarodziejskich napojów, gruźlicy, pociągów, zdrad, ojczyzn, tragicznych konfliktów ani zagubionych listów, wojny zaś szalały tylko przed i po czasie przedstawionym, z wielkich dekoracji dano nam tylko garść wierszy barokowych metafizyków, z dramatów – kilka zbrodni, które trzeba koniecznie rozwikłać, bo u Sayers jak u mało kogo morderstwo to naprawdę jest poważna sprawa.

W dodatku, gdy zaczyna się ta miłosna historia, wydaje się zupełnie nie na miejscu i naprawdę kompletnie niepotrzebna. Lorda Petera znamy już od wielu bardzo powieści i jeśli choć na chwilkę daliśmy się uwieść jego bezustannej nerwowej gadaninie, to dawno już postanowiliśmy przy najbliższej okazji dać się za tego faceta pokroić. Chociażby po to, by nie musiał się poświęcać Bunter, którego uwielbiamy bodaj jeszcze bardziej. Bunter to typowy brytyjski „gentleman’s gentleman”, czyli taki wytworny, mądry i wierny służący, który potrafi być dla swojego dżentelmena powiernikiem, przyjacielem, partnerem do gry w cytaty, a w tym wypadku także wymarzonym asystentem w śledztwie. Lord Peter z kolei to postać, której złośliwcy potrafią zarzucić tylko dwie potworne rzeczy. Po pierwsze, że jest brytyjskim arystokratą, co samo w sobie niektórych irytuje (i nawet dla Harriet było później niemałym zmartwieniem). Usprawiedliwia go jednak troszkę fakt, że dla niego samego tytuł jest w dużej mierze obciążeniem, a uprzywilejowana pozycja to powód, by mieć szczególne poczucie obowiązku wobec współobywateli. To z kolei naraża go na zarzut jeszcze straszliwszy, a mianowicie ten, że lord Peter jest po prostu zbyt doskonały. Mądry, wytworny, niezwykle przyzwoity, choć zawsze bez ostentacji, o nienagannych manierach, świetny we wszystkim czego tylko się tknie, od krykieta, przez grę na fortepianie, aż po tropienie morderców. Jest bibliofilem i koneserem sherry, znakomitym kierowcą, dzwonnikiem, copywriterem i ekspertem od malarstwa, czyta poezję i Sherlocka Holmesa, a jeśli raz otwarcie przyznaje, że na czymś się nie zna, to jest tym, ku mojemu wielkiemu żalowi, filozofia. I, na domiar złego, jest jeszcze lord Peter okropnie i irytująco bogaty. Jeden tylko cień wisi nad Wimseyem, nerwica frontowa nabyta w okopach pierwszej wojny światowej, ale, powiedzą krytycy, to przecież raczej coś w rodzaju szlachetnej blizny, która zaskarbia mu tylko jeszcze większą czułość, zwłaszcza ze strony kobiet (cóż, nie da się ukryć, zaskarbia). Krytycy mogą na tym zakończyć wyliczanie i przejść spokojnie w stronę licznych półek z kryminałami, których bohaterowie nie cierpią na nadmiar przymiotów. Ja jednak zostanę przy moim lordzie Peterze. Nie dlatego, że też kocham Bacha oraz Johna Donne’a i chciałabym nauczyć się w chwilach szczęścia śpiewać piosenki po francusku. Dlatego, że Wimsey, co rzadko się mężczyznom zdarza, jest jedną wielką wrażliwością i wcale tego nie ukrywa.

Właśnie dziś, pośród powszechnego biadolenia nad „śmiercią męskości”, dziś, gdy wraca niepojęty dla mnie sentyment do „prawdziwych macho”, gdy wyśmiewa się lub lamentuje nad zagubieniem „metroseksualnych” mężczyzn, którym złe feministki zabrały ukochane role twardzieli polujących z maczugą, z rozkoszą zanurzam się w opowieści o tym jasnowłosym facecie, dla którego wewnętrzna kruchość, empatia, delikatność uczuć i niemała subtelność w myśleniu o życiowych powołaniach ludzi, nie oznaczała jeszcze z niepojętych przyczyn żadnego „kryzysu męskiej tożsamości”. Literatura pełna jest mrocznych, zgorzkniałych mężczyzn i złych chłopców, których trzeba naprawiać. Ale dopiero dzięki Sayers zrozumiałam, jak dalece nie jest to mój typ. Nikt wcześniej nie obudził we mnie tyle pełnej czułości sympatii, co ten nieznośnie uprzejmy lord, który słabości nie skrywa pod żadną wyświechtaną maską nieczułego brutala, a najwyżej pod falą tak niestworzonej paplaniny, jaką potrafi wydobyć z siebie tylko prawdziwy Anglik z wyższych sfer.

Sayers z powieści na powieść umiejętnie rozwija zarówno postać lorda Petera, jak i otaczający go świat, wplatając między świetne morderstwa w klubach dla weteranów, na bagnach, w malowniczych, zatapianych wioskach ogarniętych powodzią i w agencjach reklamowych, mnóstwo interesujacych zupełnie samodzielnie wątków. Krytycy już przy późniejszych książkach zaczynali się zresztą dziwić, czemu coraz więcej pojawia się między morderstwem a jego wyjaśnieniem długich opisów, refleksji, scen obyczajowych. A ja, choć niedawno tak bezlitośnie zjechałam wielu autorów takie właśnie odwracanie uwagi od porządnych morderstw, muszę przyznać, że im więcej zjawiało się u Sayers dywagacji o dzwonnikach w malowniczych, angielskich miejscowościach, tym bardziej byłam zachwycona.

I wtedy właśnie, nagle, książki z lordem Peterem przeszły miękko od kryminałów z dziwnymi, romantycznymi wtrętami, do powieści o miłości z dziwnymi wtrętami w postaci trupów, a początkujący wówczas Sherlockista, człowiek chłodny i zdystansowany, musiał zweryfikować raptownie swoje przekonania na bardzo wiele tematów. Na przykład, okazało się, że w ogóle istnieją wiarygodne (dla takich podlców jak Sherlockista, ma się rozumieć) romanse. Takie bez żadnego ze straszliwych romantycznych toposów, do dziś przyprawiających mnie o jęk oraz zgrzyt zębów. Takie, które zaczynają się niby od rycerza wybawiającego damę z opresji, ale potem nagle okazuje się, że to dama musi wybawić swojego rycerza – i to dalej będzie dopiero początek ciekawej historii. Takie, w których kobieta nie jest jakimś odrębnym gatunkiem zwierzęcia, anielicą, bóstwem, zwierciadłem dla męskiej duszy, piękną zabawką, fatalną uwodzicielką, strażniczką różnych domowych sprzętów ani nawet (obdarzoną szczególnym związkiem z Matką Ziemią oraz Boginiami Płodności) zmysłową kapłanką Natury złaknioną macierzyńskich doznań. Tylko po prostu interesującym człowiekiem. Oczywiście, znajdą się tacy, którzy będą marudzić, że Harriet Vane i tak zawsze ustępuje lordowi Peterowi pod względem intelektu, detektywistycznych talentów i, generalnie rzecz biorąc, nie jest może idealnie równoprawną partnerką. Niech sobie marudzą. Ja wiem jedno: opanowana i rozsądna Harriet to jedyna postać w całej wielkiej historii kultury, która wzruszyła mnie kiedyś poważnie wyborem ubrania. A kto mnie zna, ten wie, jak wielki to jest komplement dla Dorothy L. Sayers.

Po drugie, właśnie wtedy, przy słonecznym Busman’s Honeymoon, uświadomił sobie dużo młodszy i bardzo mroczny Sherlockista, gdy tak mięknął ze strony na stronę, wstydliwie napawając się pełnymi słodyczy obrazkami i nader wyrafinowanymi dylematami początków życia małżeńskiego Wimseyów, że może po raz pierwszy widzi w literaturze coś, co szczerze chciałby przeżyć kiedyś osobiście. Z dokładnością może do kaktusów, sadzy i prześcigania się na cytaty z poezji. Tyle jest zupełnie nienaiwnego uroku, tyle dojrzałej łagodności w radosnym finale Wimseyowskiej sagi, że nawet jeśli choć raz, te wiele lat temu, chciałam skrzywić się z podejrzliwością (bo przecież to tylko kryminał, gorzej! romans z kryminałem!), to niektóre Sayersowskie zdania same, nieproszone, wdarły mi się w pamięć. Takie słowa zawsze chce się trzymać gdzieś blisko pod ręką i wierzyć, że kiedyś się przydadzą.

Kto z Was nie zna jeszcze lorda Petera Wimseya, tego zachęcam serdecznie, by posłuchał go albo zobaczył w cudownym wykonaniu Iana Carmichaela. Najprzyjemniej jest słuchać nieskracanych książek i rozkoszować się tym, jak Sayers i wspaniały Carmichael dobierają style i głosy do różnych postaci. Niestety, o ile telewizyjne adaptacje cyklu o Wimseyu również są w większości bardzo dobre, to w trzech częściach, w których występuje Harriet Vane, zamiast odrobinkę zbyt wiekowego wówczas Carmichaela wystąpił strasznie smętny Edward Petherbridge, a Harriet ma okrutnie podkrążone oczy. Zaskakująco dobre są natomiast quasi-apokryfy autorstwa przyjaciółki Sayers, Jill Paton Walsh, a szczególnie pierwszy z nich, Thrones, Dominations, który w połowie wymyślony był jeszcze przez samą autorkę serii i który także śmiało mogę polecić.

A kto przestraszył się trochę tych wszystkich romansów, ten spokojnie może zacząć od Whose Body?, by rozkoszować się po prostu klasycznym arcy-whodunitem z archetypicznym dżentelmenem-detektywem.

Ja tylko próbowałam jakoś sobie i Wam wytłumaczyć, dlaczego w moim życiu ważniejsze od wielu arcydzieł literatury okazało się Sayersowskie Gaudy Night.